fot. Maciej Zakrzewski

Cały czas zadziwiające wydaje mi się to, jak galeryjni goście (trudno powiedzieć na ile świadomie) odgrywają rolę idealnej postaci widza w white cube. Nie chcąc zdemaskować trudności towarzyszących  próbom zrozumienia dzieła, redukują się do oka i pleców, wszelkie refleksje zachowując dla siebie lub dla niemego kieliszka wina wernisażowego. Ten, kto zdekonstruuje dzieło i przekona towarzystwo do swojej interpretacji wygrywa. Ten, kto unika rywalizacji przywdzieje maskę cynika, żartownisia albo przyjmie tytuł ignoranta, nie podejmując walki. Podobnie stale zdumiewa mnie sytuacja wyjścia dzieła sztuki z galerii, domagając się uwagi i modyfikując spodziewaną reakcję, którą wywoła.

Wczorajsze audytorium na Półwiejskiej reagowało o wiele bardziej spontanicznie, żywo i dynamicznie niż odbiorcy sztuki, do jakich przywykłem. Wynikało to zapewne w dużej mierze ze zróżnicowania widowni, ciągłej jej wymiany, ale przede wszystkim  ze starcia codzienności ulicy z działaniami osadzonymi w obszarze sztuki. Z tej zbiorowości wyłaniała się powracająca figura widza zajętego przede wszystkim kwestiami technicznymi – nierzadko zatroskanego o możliwość wyjścia performera z gabloty. „Ciekawe, czy ma klimatyzację?”, „Widziałam, że ma też słuchawki. Pewnie słucha reakcji”. Albo: „Ten bęben tak hałasuje w środku, że musi mieć zatyczki.”. Najczęściej jednak ujawniał się typ widza natychmiast deklarujący, że „to nie jest sztuka”, lekko pogardliwie komentujący wszystko słowem „artysta” na głośnym wydechu, albo poganiający swoich towarzyszy do dalszej przeprawy przez zatłoczoną ulicę. Widz ten zmieniał twarze, czasami multiplikował swoją postać i przybywał w grupie nastolatków, bywał też seniorem albo ciężko obwieszoną torbami z zakupami panią z żywym futrem w torebce. Czasami jednak, tuż po (o jakże intuicyjnym!) odgadnięciu tytułu pokazywanej pracy, decydował się zostać chwilę dłużej i spróbować zrozumieć o co chodzi. Nawet jeśli tylko po to, żeby wytłumaczyć zaintrygowanemu dziecku co się właśnie dzieje. Dzieci były wyjątkowo chłonnymi odbiorcami wczorajszej odsłony „Ceci n’est pas…”. Uosabiały troskę o bezpieczeństwo performera, poczucie dezorientacji, dezaprobatę wobec niszczenia i wzrastające zainteresowanie tym „co dalej” i „w ogóle to dlaczego”.

Największym zaskoczeniem była dla mnie jednak reakcja większości seniorów, których albo kątem ucha podsłuchałem albo dopytywałem. „Nie wiem, nie wiem. Dziwne to jest, ale uspokaja. Ludzie lubią sobie coś czasami rozwalić. Jak są chorzy albo wściekli i coś zepsują, to ich to uspokaja” – pouczała mnie jedna ze starszych pań. Nie zawsze mieli pewność, że rozumieją, ale reagowali z ogromną otwartością. Grupka starszych turystów z Niemiec skwitowała to po prostu słowami „Ten człowiek jest wolny i może sobie psuć co chce. Zupełnie tego nie rozumiem i nie mam pojęcia, co to ma znaczyć. Może robi to żeby żyć swoją sztuką?”. Inna pani, która zdawała się bardzo wnikliwie czytać opis pracy i kilkakrotnie dokładnie obeszła kubik z artystą, doszła do wniosku, że sens działania, które obserwuje nie polega na jego zrozumieniu: – „Nie rozumiem co jest złego w dążeniu do piękna. Stałam tu i czekałam, co to za finał nas czeka; czy pan coś stworzy, czy będzie dalej tylko niszczył. Nie rozumiem dlaczego jest tak ubrany. Może za mało tutaj zostało napisane. A może nie trzeba wszystkiego zrozumieć, bo sztukę to chyba trzeba przeżywać?”. Dopytałem ją o strój. Powiedziała, że to przecież strój górnika. Jak się okazało później, górnika w dzisiejszym doboszu ujrzało więcej osób. I byli przekonani, że w jego stroju właśnie manifestuje się pomost między codziennością w Polsce a tym, co obserwują – „Martwimy się o pana, który uwięziony wali w bębenki. Ale nikt nie martwi się o górników.”

Pomiędzy tego typu reakcjami, zacząłem powoli dostrzegać pewną zastanawiającą zależność. Nikt nie chciał powiedzieć za wiele dopóki nie zapoznał się z tekstem na tabliczce. Często i po przeczytaniu opisu, mimo dostrzegania wartości pracy, niewiele osób chciało mówić więcej niż nakazuje grzeczność. Zgaduję, że w wielu przypadkach mogło tak być dlatego, że mówiąc cokolwiek chcieliby mieć rację. Albo jeszcze lepiej – dysponować rozkodowaną wersją obserwowanej pracy. Taką, która przedstawiłaby ich jako ludzi, którzy doskonale wiedzą jak obcować ze sztuką. Jak mantra powtarzano: „Muszę poznać szerszy kontekst, doczytać, żeby coś powiedzieć”  i „trzeba przeczytać o co chodzi”. „Nie wiem” jako dwa ostatnie słowa trzech czwartych usłyszanych dzisiaj wypowiedzi. Tak na wszelki wypadek, żeby nie okazało się, że „nie trafiłem”. Z jednej strony, można by to uznać za niedolę widza, który próbuje odczytać sztukę, która traktuje (jak wczoraj) o samej sztuce właśnie. Z drugiej, można też próbować obserwować i zdiagnozować skąd to szalenie silne pragnienie wnikliwej analizy, rozkładania na części pierwsze i badania dzieła atom po atomie. Jako uderzenie po uderzeniu w bęben. Szczerze podziwiam wszystkich spotkanych dzisiaj analityków. Nie zapominajcie tylko, proszę, że czasami warto też pozwolić sobie coś przeżywać. Z niego również płynie zrozumienie. A ze zrozumienia z kolei, satysfakcja rozkodowania dzieła, które koniec końców o rozkodowania chyba nie prosi.

Wojciech Wołocznik

 

English version:

It always surprises me how art gallery visitors play the role of the ideal spectator in a white cube (and to what extent this is a conscious thing). Not wanting to expose the difficulty of attempting to understand a work, they reduce themselves to the eye and their backs, and keep all reflections to themselves or share them only with a silent glass of the opening night wine. The person who deconstructs the work and persuades others to share their interpretation is the winner.  The person who avoids this game puts on the mask of a cynic or joker, or accepts the title of an ignorant without engaging in the fight. And I am still no less surprised by situations when a work of art leaves exhibition halls and demands the spectator’s attention.

Yesterday’s audience at Półwiejska Street were much more spontaneous and dynamic in their response than the art viewers I am accustomed to. To a vast degree, this was probably caused by their diversity, their constant alternating, and most of all, by the confrontation of everyday life in a street with artistic activity. A recurrent viewer profile emerged with a focus on the technicalities: “I wonder if he has air conditioning? I saw his earphones. He’s probably listening to the responses. Or maybe, that drum is making so much noise inside.” There was also concern for the performer: “Can he leave the booth?” Most often, however, the spectator would quickly state: “This is not art,” and conclude everything somewhat disdainfully with the word “artist” and a sigh or would hasten their companions to continue along the crowded street. This spectator changed faces. Sometimes, he or she would multiply and appear with a group of teenagers. Sometimes they were a senior citizen or a woman holding onto numerous shopping bags and sporting a living fur in her handbag. Sometimes, this spectator would, nonetheless, decide to stay a moment longer, despite having (so intuitively) guessed the title of the work, and try to understand what it was all about, even if only to explain what was happening to intrigued children. And children were, in fact, exceptionally open to yesterday’s instalment of Ceci n’est pas…. They embodied concern for the performer’s safety, a sense of confusion and disapproval for destruction, as well as a growing interest in “what happens next?” and “but why?”

Then again, my greatest surprise came from the responses of the elderly, which I overheard or asked about directly. “I really don’t know. It’s strange but comforting. People like to smash something up from time to time. When they are ill or angry and they break something, it calms them down,” one person explained. They were not always certain that they understood, but responded with great openness. A small group of elderly German tourists was quite straightforward: “The man is free and he can break whatever he likes. I completely don’t understand this and have no idea what it means. To live your art, perhaps?” Another older woman who seemed to be reading the description of the work quite intently walked around the booth with the artist inside, and decided that the actions she was observing were not about comprehension. “I don’t understand what’s wrong with striving for beauty,” she said. “I stood here and waited to find out what kind of finale we were supposed to see. Was this man going to create something or would he just keep on destroying? I don’t understand why he is dressed like this. Perhaps there’s not enough written here. But maybe you don’t need to understand everything, because art should be experienced.” I asked her about the costume and she replied that it was, of course, a miner’s uniform. As it later transpired, more people saw a miner in the drummer. They were also convinced that it was, in fact, the costume that expressed the connection between life in Poland and what they were observing: “We are worried about a man who is locked up and is beating some drums, but no one worries about miners.”

Slowly, I began noticing an interesting link between these reactions. No one was willing to say too much before they read the text on the information panel, and often, even after reading it and despite seeing the work as valuable, there were not many people who wanted to say much at all. I can guess that in many cases, if the said anything, they wanted to be right. Or even better, they wanted to present a decoded version of the work, a version that would reveal them as people who knew perfectly well how to commune with art. Like a mantra, I could hear: “I need to know the wider context, to read more” or “I have to read what this is about.” The words “I don’t know” ended three quarters of the comments I heard. Just in case, so that it did not turn out that “I didn’t get it.” On the one hand, you can see this as the misfortune of the spectator who tries to interpret art which is about art itself (like yesterday). On the other, you could try to observe and diagnose the cause of this extremely strong desire to meticulously analyse, take apart and study every atom, drumbeat after drumbeat. I sincerely admire all the analysts. But please do not forget that sometimes it is worth experiencing things. Experience leads to understanding. And understanding leads to satisfaction from the decoding of a work that probably does not need to be decoded.

tłumaczenie/translation: Marta Walkowiak